گفتگوی تفصیلی با دکتر سید محمد رضا بهشتی(قسمت نخست)/ بهشتی، نظریه پردازی عمل گرا بود

کلثوم دلیران- در سال ۱۳۹۵ با “سید محمد رضا بهشتی” فرزند ارشد شهید “بهشتی” مصاحبه ای مفصل از بنده در روزنامه عصر اقتصاد به چاپ رسید که در آن به موضوعاتی پیرامون دیدگاه های نظری و عملی بهشتی در مسائل اقتصادی، قانون اساسی نتیجه تجربیات شهید بهشتی و مشرب مالی بهشتی در زندگی شخصی پرداخته شد. با اجازه دکتر سید محمد رضا بهشتی این مصاحبه بازخوانی شده و به دلیل طولانی بودن آن در سه بخش در سایت روزهای بروجرد به سمع و نظر علاقه مندان خواهد رسید.

دیدگاه های نظری و عملی بهشتی در مسائل اقتصادی

به نظر برخی از دوستان صاحب نظر میزان جلوه گری شهید بهشتی بعد از انقلاب خیلی پر فروغ تر از دوران قبل از انقلاب بوده است و اسلام عملی را مسلط تر از دیگران دنبال می کردند. نظر شما نسبت به این دیدگاه چیست؟

یک ویژگی از مرحوم بهشتی که در دوران جوانی ایشان هم سراغ داریم گره خوردن و تلافی مبحث نظر و عمل در یک فرد است که کمتر کسی وجود دارد که با این هوشمندی به تحلیل نظری بپردازند و از طرف دیگر در مقام عمل و آشنایی داشتن با حوزه عمل نیز کار کنند و بتوانند پیوند بین این دو موضوع را برقرار کنند.

در مقابل تاریخ افراد زیادی به خود دیده است که در این کار ناموفق بوده اند. فرض کنید ابوعلی سینا چهره ای است که در مقام عملی برجسته است ولی به محض اینکه به عرصه اجتماعی و سیاسی وارد می شود، مشکل پیدا کرده و به زندان می افتد.یا فرانسیس بیکن به عنوان فیلسوف وارد صدارت عظیم انگلستان می شود و به رشوه گرفتن متهم و او نیز عاقبت زندانی می شود.

در این جا این سوال پیش می آید که چه اتفاقی افتاد که مرحوم بهشتی توانست برای رسیدن به میدان نظر تلاش کند؟جالب این است که ایشان با این دو موضوع همراه و ملازم شد که این خود جای بررسی دارد که چه اتفاقی افتاد تا بهشتی، بهشتی شد و این یک پروژه تحقیقاتی است.

واقعیت این است که مرحوم بهشتی در آن زمان که در سطوح عالیه مشغول تحصیل بود نسبت به مسائل اجتماعی خود هم حساسیت داشت بطور مثال بخاطر می آورم که شهید بهشتی برایمان تعریف می کرد: ” اخبار جنگ جهانی را از رادیو پخش می کردند. جایی نبود که رادیو گوش بدهم به همین خاطر بلند می شدم با فاصله زیادی به خانه پسر خاله ام میرفتم که هم از وی زبان انگلیسی یاد بگیرم و هم رادیو گوش کنم که چه خبره. تمام مسائل روز را قدم به قدم دنبال می کردیم”.

مرحوم بهشتی ترکیبی را ایجاد می کردند که نه درس فدای موضوعات اجتماعی می شد و نه مسائل اجتماعی و روز فدای درس و تحصیل می شد و این خود پدیده جالبی است گذشته از اینکه ایشان قبل از انقلاب و سالهای بعد از ملی شدن صنعت نفت و پس از آن حوادث قیام پانزده خرداد متوجه می شود که مشکل همین جا است که از یک طرف نظریه پردازانی داریم که تنها اهل نظرند و از یک طرف عملگرایانی داریم که فقط اهل عمل هستند و معلوم نیست که این دو موضوع را به چه نحوی میتوان با یکدیگر گره زد اما مرحوم بهشتی متوجه این گره می شود و پس از آن ایشان زمینه هایی فراهم می کند و حلقه هایی دور ایشان جمع می شود در سطح کلان متاًر از نوع نظر ورزی ایشان، در عین حال یک میدان عملی است که دور ایشان جمع می شوند و سعی می کنند لوازم کار عملی را یاد بگیرند.

فردی که برخاسته از حوزه نظر بود اما نظر را بخاطر نظر نمیخواهد نظر را برای گوشه کتابخانه نمی خواهدبلکه نظر را برای حضور فکر شده و عقلانی در حوزه عمل و عرفان می خواهد.

به نقل از دوستان که از روی زندگینامه مرحوم بهشتی مطالبی استخراج کرده بودند، این را بازگو می کنم. شهید بهشتی ۳۲ مجمع را انجام داده که یا پایه گزارش بوده یا همراهی کرده اند که می توان به این نتیجه رسید ایشان در زندگی ۵۳ ساله خود یک کارنامه بالایی دارند. همچنین از جمع هایی که تشکیل می شد و آنچه که به نظر می رسد این است که از همان جمع ها به سمت نقش های اجتماعی برود به طور مثال از صندوق های قرض الحسنه که ایشان اهل ترغیب بود و دلیل ترغیبش این بود که مدعی هستیم می توان سیستم بانکداری داشت بدون اینکه به سمت ربا حرکت کنیم.

در بانکداری اسلامی کشورهایی مانند پاکستان جلو هستند و آن مساله ای که ایشان از ۵۰ سال تلاش می کردند در سطح کلان به سطح کلان تری ایجاد شود از جانب خیلی ها دنبال می شود و این خودش جالب است.

مرحوم بهشتی معتقد بود ‌که صورت های دیگری از نهادهای اقتصادی مانند نظام سرمایه داری آزاد کشورهای سرمایه داری و نظام های برنامه ریزی مثل کشورهای بلوک شرق وجود دارد که ممکن است ما هم پیدا کنیم. به لحاظ نظری معتقد بود که باید کوشش شود که راه حل های میانه ای در این جا باشد نگاه ایشان به تعاونی ها برخاسته از همین است که از یک طرف می گفت: نمی خواهیم دولت به صورت سرمایه داری دربیاید و جایگزین حضور مردم در عرصه اقتصاد شود از یک طرف هم نهادی که هیچکدام از ضابطه مندیها برای تامین شرایط انسانی در جامعه برای آن مهم نباشند و آن را هم نمی پسندد بنابراین کوشش می کرد که ببینیم آیا می شود تجربه هایی در این زمینه انجام داد یا خیر.

اسلام توسط پیامبر(ص) ترویج شده بدون آنکه به علوم مختلف تجزیه شود. حال در حوزه های تحقیقاتی ظاهرا خود ما آن را به فقه اصول، فلسفه، عرفان و … تجزیه کرده ایم. زمانی که به برخی از خاطراتی که از شهید بهشتی نقل می شود. به نظر می رسد ایشان مجددا این علوم را با تسلط و استادی ترکیب کرده و یک رفتار قرآنی کامل ارائه می دهد. چگونه می شود از علوم تجزیه شده به چنین درکی رسید؟

برای اینکه این جریان شکل بگیرد مقدماتی دارد که در نگاه فلسفی به جهان، خدا و انسان ریشه دارد در طرز نگرش به کلام اسلامی و نحوه مواجه با فقه اسلامی ریشه دارد. اینها باید جمع شوند تا بتوان یک برآیندی از داخل آن خارج کنیم.

به طور مثال اگر مرحوم بهشتی در جایی نظری این چنینی دارد این خاستگاهش کدام نگرش است؟ یک جمله معروف از ایشان نقل شده که “بهشت را به بها دهند، نه به بهانه” که مشاهده می کنید این یک طرز نگرش است. یعنی برای انسان چیزی نیست جز آنکه برایش کوشش می کند و سعی و نتیجه آن را خواهید دید و این را به عنوان یک اصل مطرح می کند.

این جمله در مقابل جمله معروف خواجه عبدالله انصاری است که ایشان می گویند: ” بهشت را به بهانه می دهند به بها ندهند و گر نه بهایی ندارد”…. هر دوی این جملات در تنافی با یکدیگر قرار نمی گیرند. اما برداشت عموم مردم از حرف خواجه عبدالله انصاری این است که انسان تلاش بیهوده می کند. حال با مطرح کردن این موضوع در عرصه اقتصادی، می بینیم با دو طرز نگرش مواجه هستیم. مرحوم بهشتی مجموعه است، این اندیشه که باید هر کدام از زوایای ان را با یکدیگر ببینیم یک نگاه است که اولا تلاش می کند اصالتش را حفظ کند به این معنا که خاستگاهش این است که دینی را نمی خواهد فدای خوش آمد گویی کسی کند. از طرف دیگر می خواهد مسائل روزش، نسلش و جامعه اش را به درستی دریابد و در اینجا بتواند به یک جمع بندی برسد نقطه این وسط چیزی است که تلاش می کند به آن برسد.

مرحوم بهشتی دیدگاهی در سوره هل اتی… برای آزادی و اختیار انسان ارائه می دهد، نگاهی که در کتاب باید ها و نبایدها و ذاتی بودن خیر و شر در اعمال انسان و یا نگاهی که در مورد فرمانروایی بانوان بیان می کند که این دیدگاه ها یک برداشتهایی استثنایی از قرآن است، در این رابطه نظر شما چیست؟

به عنوان نمونه شهید بهشتی تعبیری دارد بنام امامت امت. یعنی اصل بر امامت امت است و هر آن چه به عنوان امامت امت می شناسیم فرع این امامت امت است و این طرز نگاه متفاوت است. یا اینکه جملات ایشان کوتاه است اما به یک فهم عمیق تر استناد دارد.

مرحوم بهشتی علت اینکه بروز و ظهورش قبل از انقلاب بیشتر است جزء معدود افرادی است که پیش بینی می کند، اندیشه ممکن است روزی در معرض این قرار بگیرد که در عرصه اجتماعی وارد شود. هیچ کس فکر نمی کرد که این اندیشه ممکن است به این زودی اتفاق بیفتد.

بنده شهریور ۵۷ با ایشان سخن می گفتم برآوردی داشتند که در یک پروسه پنج ساله این حرکتی که آغاز شده به جایی برسد. هیچ کس فکر نمی کرد در بهمن ماه این حرکت انقلابی به نتیجه برسد در حالیکه درست در وسط میدان عمل قرار دارید و فکر می کنید چند سالی وقت دارید بی خبر از آنکه فضای امکاناتش فراهم شده است و می توانید آنچه که در ساخت ذهنتان است را عملیاتی کنید.

یا اینکه خاطرم است، شهریور سال ۵۵ در میدان نقش جهان اصفهان بودم جمعیت زیادی برای استقبال از شاه آمده بودند من از این وضعیت ناراحت بودم آمدم خانه پدری شهید بهشتی داخل اتاق ایشان شدم. پرسیدم “آقا حرف حساب همه ما چی میتونه باشه؟ از جبهه ملی گرفته تا حزب توده، چریک فدایی، نهضت آزادی و روحانیون، واقعا حرف حساب همه این جریانات چه می تواند باشد؟ و به دنبال آن همین طور در پاییز سال ۵۶ در اصفهان راهپیمایی شده بود و تک تیراندازها تیراندازی می کردند.

سال بعد از آن قره باغی نقل می کند: “با شاه داخل هواپیما نشسته بودیم و از بالا جمعیت را نگاه می کردیم و از ازدحام جمعیت متعجب شده بودیم . این نشان می دهد که مسایل اجتماعی چقدر پیچیده تر از ان است که ما به انها نگاه کنیم.

البته بیشترین عواملی که باعث شد نظام در هم بریزد و خودم در آن زمان شاهد ان بودم این بود که نظام پهلوی از درون به هم ریخته بود و مشخص بود فقط شاکله خود را نگه داشته است. بیشترین ضربه ها از ناحیه خود کارگزاران بود. به طور مثال از هواپیمایی می آمدند و درخواست لغو پروازها را داشتند یا از شرکت گاز درخواست قطع گاز را می کردند و جالب اینجا بود که من دیدم بیشترین مساله ای که بالا گرفت و به پیروزی انقلاب منجر شد مسائلی از این دست بودند که رقم می خورد.

ادامه دارد…